قلعه شاهذر - کوه صفه - اصفهان

قلعه اصلي شاهدز در بلندترين نقطه كوه و در شمال غربي آن قرار دارد. اگرچه داستان سرگذشت قلعه شاهدز در طول قرنها و به طور مكرر در كتابهاي تاريخي نقل شده است ولي تا همين اواخر كسي به درستي نمي دانسته است كه شاهدز در كجا و در بالاي كدام كوه از كوه‌هاي متعدد اطراف اصفهان قرار داشته است. در حدود نيم قرن پيش دو تن از پژوهشگران اصفهان (كارو ميناسيان، محمد مهريار) به طور مجزا و با فاصله‌اي اندك از يكديگر اين نظريه را مطرح ساختند كه شاهدز معروف تاريخي همين «قلعه ديو» افسانه‌اي كوه صفه است. 1-1-5- دلايل انتخاب مكان شاهدز كوه صفه اصولا از نظر ساختار زمين‌شناسي كوهي است سرسخت، خشن و صعب العبور، همين ويژگي يكي از دلايل انتخاب كوه صفه براي مقاصد نظامي و دفاعي در دوران قديم بوده است. بنيانگذاران و سازندگان اوليه قلعه شاهدز، بناها، راه‌ها، و استحكامات قلعه را چنان طراحي كرده بودند كه كسي نتواند به درون آن راه پيدا كند. آنان با استفاده از پرتگاه‌ها، و ديواره‌هاي كوه و تراشيدن برخي نقاط و ساختن ديوارهاي متعدد در نقاط مختلف ، عمده راه‌هاي دسترسي و نفوذ به قلعه را مسدود كرده بودند. اما در سالهاي اخير با احداث راه‌هاي جديد و اصلاح مسيرهاي دشوار، راه‌هاي صعود به ارتفاعات كوه و دسترسي به آثار طبيعي و تاريخي كوهستان صفه آسان‌تر و شناخته‌تر شده است. 2-1-5- استحكامات دفاعي و نظامي در تمام دامنه‌هاي اطراف كوه صفه با استفاده از ديواره‌ها و صخره‌هاي طبيعي و نيز با ايجاد تأسيسات دست ساخت و تراشيده، مجموعه‌اي از ديوارهاي دفاعي، دروازه‌هاي ورودي، برجهاي ديده‌باني، انبارهاي آذوقه و وسايل جنگي و مانند اين‌ها به وجود آمده كه بقاياي آن‌ها در نواحي مختلف كوه باقي مانده است. از مهمترين آثار به جا مانده و قابل تشخيص اين استحكامات مي‌توان به 6 دروازه، حدود 20 برج نگهباني، ديوار بزرگ، ديوارهاي كوچك حفاظتي، قلعه كوچك سنگي اشاره كرد. 3-1-5- تاسيسات حفظ آب و آبرساني قلعه با توجه به شرايط نسبتاً خشك كوهستان صفه و موقعيت نظامي و دفاعي قلعه شاهدز، موضوع تأمين و حفظ آب در تمام طول سال، يكي از نيازهاي حياتي ساكنان و محافظان قلعه به شمار مي‌رفته است، به همين منظور براي استفاده از آب باران و چشمه‌هاي كوچك موجود در گوشه و كنار كوه تمهيدات و تاسيساتي براي گردآوري و نگهداري آب ايجاد كرده بودند. برخي از بقاياي اين تاسيسات به صورت بندهاي آبگير، حوض ها، حوضچه ها و مسيرهاي هدايت (تنبوشه) بجا مانده است. محل سد آبگير اصلي قلعه در دره غربي كوه صفه بازسازي شده است. 4-1-5- موقعيت عناصر و اركان تشكيل دهنده قلعه قلعه شاهدز در اصل به عنوان يك شهرك نظامي و دفاعي عمل مي‌كرده است و داراي استحكامات و تاسيسات متعدد بوده است كه مهمترين اركان آن را عناصر زير تشكيل مي داده است: ستاد مركزي قلعه (ارك) واقع در شمال شرقي قله صفه در سمت جنوب و شرق، بقاياي چندين سربازخانه در سمت غرب آثار انبارها و تاسيسات ديگر در نواحي دورتر آثار برجهاي نگهباني، دروازه‌ها، ديواره‌هاي دفاعي، بندهاي آبگير در پيرامون قلعه مهمترين بخش قلعه شاهدز همان قلعه مركزي (ارك) است كه مشهور به قلعه ديو است و در قله شمال شرقي كوه صفه قرار دارد و از دور دست نشانه‌هاي آن ديده مي‌شود. به نظر مي‌رسد كه براي ساختن اين قلعه محوطه بالاي قله را مسطح كرده و به صورت صفه درآورده‌اند. محوطه قلعه ارك حدود 50 متر در 200 متر وسعت دارد كه از طرف شمال و شرق مشرف به پرتگاه است و از طرف جنوب و غرب با ديوارهاي متعدد دفاعي محصور شده است. دسترسي به اين قلعه از جبهه شمالي به علت وجود صخره‌هاي كاملاً عمودي غيرممكن بوده است. و در مسيرهاي ديگر هم با ايجاد موانع و ديوارهاي سدكننده و قلعه‌هاي نگهباني راه وصول به قلعه را مسدود كرده بودند. براي رسيدن به قلعه شاهدز بهترين مسير در حال حاضر از راهي است كه به صورت مارپيچ در جبهه شرقي كوه تا محل چشمه گل زرد ايجاد كرده‌اند و از آن جا با دور زدن كوه و صعود از جبهه غربي مي‌توان به محل شاهدز رسيد. به موجب مطالعات و مشاهدات ميداني «كاروميناسيان» كه به تفصيل در كتاب (شاهدز) بيان شده است بقاياي اصلي قلعه شاهدز شامل اين عناصر است ـ ارك، اقامتگاه فرماندهان، سربازخانه شرقي، سربازخانه غربي، قلعه‌هاي ديده‌باني، ديوار بزرگ دفاعي، انبارها، دروازه‌ها (6 باب) برج‌هاي نگهباني (حدود 20 برج‌) آب بند اصلي، آب بندهاي فرعي، چاه، حوض‌ها و ساير تاسيسات ناشناخته ديگر براي تامين مصالح قلعه به طور عمده از سنگ، خاك، آهك و گچ استفاده شده است.